Książki o katastrofie smoleńskiej: Od wspomnień po political fiction

Najwcześniej - nieco ponad miesiąc po katastrofie smoleńskiej - ukazały się książki dziennikarskie, opisujące na gorąco wydarzenia z 10 kwietnia: "Smoleńsk. 10 kwietnia 2010" Piotra Kraśki (wyd. G+J) i „Żałoba” („Krytyka Polityczna”), w których zebrano napisane na gorąco tuż po katastrofie teksty dziennikarskie, komentarze, wywiady, osobiste pożegnania i wspomnienia.

Pod koniec 2010 roku wydano „Ostatni lot. Przyczyny katastrofy smoleńskiej” Jana Osieckiego, Tomasza Białoszewskiego i Roberta Latkowskiego. Ta książka to efekt dziennikarskiego śledztwa. Zdaniem autorów polscy piloci Tu-154M popełniali błąd za błędem, choć część odpowiedzialności za katastrofę ponoszą jednak Rosjanie z wieży kontrolnej. Piloci, jak piszą dziennikarze, byli pod presją, a w kabinie od dłuższego czasu ich pracę obserwował dowódca sił powietrznych gen. Andrzej Błasik. Zapewne dlatego pilot zdecydował się na wykonanie manewru podejścia do lądowania - taką tezę stawiają autorzy "Ostatniego lotu". Książka ukazała się nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka.

W miarę upływu czasu pojawiały się kolejne dziennikarskie książki o katastrofie. W „Kto naprawdę ich zabił” Piotr Nisztor i Krzysztof Galimski na podstawie materiałów śledztwa oraz własnych ustaleń analizowali szereg hipotez, które mogły doprowadzić do katastrofy: od takich, jak błędy kontrolerów smoleńskiego lotniska czy awarie systemów w samolocie, po teorie zamachu. Doszli do konkluzji, że nie ma żadnych dowodów, że przyczyną katastrofy był zamach. Na tragedię złożyło się kilka elementów związanych z zaniechaniami z poprzednich lat, jak również niekompetencja niektórych urzędników. (Wyd. Penelopa, 2011)

W rocznicę katastrofy ukazał się „List z Polski” Artura Dmochowskiego i Mariusza Pilisa - kontynuacja filmu o tym samym tytule, który wyprodukowano dla holenderskiej telewizji. W książce zawarto pełną transkrypcję wywiadów, jakie zostały udzielone na potrzeby filmu. Rozmówcy Mariusza Pilisa to m.in. Wiktor Juszczenko, b. prezydent Ukrainy, Władimir Bukowski, rosyjski dysydent i obrońca praw człowieka w ZSRR, Tomasz Sakiewicz, naczelny "Gazety Polskiej", Bronisław Wildstein, Zuzanna Kurtyka, wdowa po prezesie IPN. Wszystkie wypowiedzi są w mniejszym lub większym stopniu oskarżeniem pod adresem Rosji i polskiego rządu. Książka zawiera wyraźną tezę, że przyczyną katastrofy samolotu był zamach inspirowany przez władze rosyjskie, które chciały się pozbyć niewygodnego przeciwnika, jakim był dla nich Lech Kaczyński. (Wyd. Zysk i S-ka).

Nieco mniej radykalni we wnioskach są autorzy publikacji „Smoleńsk. Zapis śmierci” - Marcin Dzierżanowski i Michał Krzymowski - którzy uznają, że "zamachem smoleńskim" był bałagan panujący po obu stronach przygotowań do wizyty prezydenta Lecha Kaczyńskiego w Katyniu. Książka „Smoleńsk. Zapis śmierci” drobiazgowo przedstawia korespondencję między stroną polską a rosyjską przed kwietniową wizytą prezydenta w Katyniu. (wyd. De Facto, 2011)

W „Smoleńskim upadku” Tadeusz Święchowicz stawia tezę, że katastrofa w Smoleńsku nie była zwykłym wypadkiem lotniczym, ale zdarzeniem o wymiarze międzynarodowym, politycznym, gospodarczym, wojskowym, które zmieniło dotychczasowy bieg historii nie tylko Polski, ale całej Europy. Zdaniem Tadeusza Święchowicza, przyczyną katastrofy z pewnością nie była brawura polskiego pilota czy też zahaczenie maszyny o drzewa, ale złożyło się na nią wiele innych powodów. (Wyd. Fronda, 2011)

Książka "Mgła" - to pełen zapis rozmów odbytych przez Marię Dłużewską oraz Joannę Lichocką z sześcioma urzędnikami Kancelarii Prezydenta Lecha Kaczyńskiego - Jackiem Sasinem, Adamem Kwiatkowskim, Marcinem Wierzchowskim, Jakubem Oparą, Andrzejem Dudą oraz Pawłem Zołoteńkim. Na ich podstawie powstał film pod tym samym co książka tytułem. Bohaterowie opowiadają o tym, jak wyglądały przygotowania do wyjazdu prezydenta do Katynia, jak z ich perspektywy wyglądał tydzień żałoby i przygotowania do pogrzebu pary prezydenckiej, współpracowników, najbliższych przyjaciół. Opisują, jak w tle dramatycznych wydarzeń, toczyła się gra polityczna. (wyd. Zysk, 2011)

„Musieli zginąć” Leszka Misiaka i Grzegorza Wierzchołowskiego to książkowe podsumowanie dziennikarskiego śledztwa prowadzonego przez „Gazetę Polską” od pierwszych dni po tragedii w Smoleńsku. Autorzy są przekonani, że Tu-154M został zniszczony w wyniku działania osób trzecich, a władze polskie i rosyjskie podejmowały działania zmierzające do ukrycia śladów, które mogłyby wskazać na prawdziwy przebieg katastrofy. (Wydawnictwo: Niezależne Wydawnictwo Polskie, 2012)

„Moja czarna skrzynka” to rozmowa, jaką z Edmundem Klichem przeprowadził Michał Krzymowski. Pułkownik Klich, akredytowany z ramienia Polski przy MAK, opowiada, co działo się od pierwszych godzin po katastrofie, jak reagowali Rosjanie i jak powstawał raport MAK, który za katastrofę wini wyłącznie stronę polską. Klich uważa, że gen. Andrzej Błasik był w kabinie prezydenckiego Tu-154M i przebywał tam aż do samego końca tego tragicznego lotu. (wyd. Czerwone i Czarne 2012).

Ostatnia, pośmiertnie opublikowana książka Teresy Torańskiej „Smoleńsk” (2013), zbiera rozmowy o tym, jak katastrofa smoleńska zmieniła i podzieliła Polskę i Polaków. Do książki wywiadów udzielili m.in. Jerzy Bahr, Joachim Brudziński, Wiktor Bater, Anna i Bronisław Komorowscy, Ewa Kopacz, Longin Putka, Ewa Komorowska, prof. Henryk Samsonowicz, Bożena Mikke i Michał Kamiński. Sama autorka uważała „Smoleńsk” za jedną z dwóch, obok „Onych”, najważniejszych w jej dorobku. (Wielka Litera)

"Zamach na prawdę" to wywiad, który z Małgorzatą Wassermann, córką posła, który zginął w katastrofie - przeprowadził Bogdan Rymanowski. Wassermann ujawnia m.in. szczegóły przesłuchania w Moskwie, w czasie którego doszło do próby zwerbowania jej przez agentkę rosyjskich służb, i przedstawia najbardziej prawdopodobny, jej zdaniem, przebieg dramatu. (Wydawnictwo M, 2015).

Kilka książek to zapisy rozmów z rodzinami ofiar katastrofy. Taki charakter ma na przykład „96 końców świata. Gdy runął ich świat pod Smoleńskiem” Jerzego Andrzejczaka (2011). Czytelnik nie znajdzie tu smoleńskich sensacji, politycznych przepychanek, zakulisowych rozgrywek, relacji na gorąco z miejsca katastrofy. To książka przybliżająca atmosferę dni kwietniowych tuż po katastrofie smoleńskiej. (wyd. Skrzat)

Podobny charakter ma książka "12 rozmów o miłości. Rok po katastrofie" dziennikarki TVP Joanny Racewicz, której mąż – oficer BOR Paweł Janeczek – zginął pod Smoleńskiem. Racewicz rozmawia z kobietami, których bliscy również znajdowali się na pokładzie Tu-154M. O tym, jak sobie radzą ze stratą, opowiadają m.in. Małgorzata Szmajdzińska, Barbara Stasiak, Lucyna Gągor, Magdalena Protasiuk, Barbara Kazana, Lucyna Gągor, Halina Jankowska, Jolanta Przewoźnik, Izabella Sariusz-Skąpska, Krystyna Łuczak-Surówka. (wyd. Zwierciadło 2011)

We "Wdowach smoleńskich" Dariusz Walusiak rozmawia m.in. z Ewą Błasik, Beatą Gosiewską, Ewą Kochanowską, Zuzanną Kurtyką i Magdaleną Mertą o tym, jak poszukiwały prawdy o katastrofie, w której zginęli ich mężowie. (Dom Wydawniczy Rafael, 2011)

"Ostatni krzyk. Od Katynia do Smoleńska..." Barbary Stanisławczyk (2011) to opowieść o ofiarach katastrofy, przedstawicielach polskiej inteligencji, których łączyła tragedia mordu w Katyniu i połączyła śmierć w smoleńskiej katastrofie. Stanisławczyk opisuje losy dziesięciu polskich rodzin. "Konstruując książkę formalnie chciałam pokazać klamrę historii, która się dokonała i która złożyła się na ten katyński los. Te wszystkie rodziny miały wspólny rys – to, co jest wspólne dla inteligencji polskiej – to co nazywamy +klasą+" - pisała autorka. (wyd. Rebis)

Nieco później temat katastrofy smoleńskiej trafił do literatury. "Zgred" Rafała Ziemkiewicza to powieść, której akcja toczy się tuż przed i chwilę po katastrofie. Ma formę dziennika, prowadzonego od połowy lutego do połowy kwietnia 2010 roku przez pisarza i dziennikarza o nazwisku Rafalski (alter ego autora). Wyłania się z nich obraz upadku Polski, którą rządzą zdrajcy, a obyczaje upadają. W oczach Rafalskiego świat dzieli się na "prawdziwych Polaków" pod krzyżem na Krakowskim Przedmieściu i łże-autorytety, która utrudniają oddawanie hołdu prezydenckiej parze. Kilka dni po katastrofie Rafalski uznaje, że dalsze prowadzenie zapisków nie ma sensu. (wyd. Zysk, 2011).

„Oszołomy” Martyny Ochnik z 2012 roku to historia 30-letniego "leminga" Maćka, którego wydarzenia z 10 kwietnia kompletnie nie obchodzą. Jednak za sprawą zagadkowego zdjęcia otrzymanego w mailu zostaje wplątany w bieg zdarzeń, na które nie będzie już miał wpływu. Wpływ na przemianę Maćka ma jego babcia, uczestniczka powstania warszawskiego i obrończyni smoleńskiego krzyża, a także dziewczyna Sara, która wobec powszechnej niesprawiedliwości, cenzury i prześladowań zostaje dziennikarką niepokorną. (wyd. Zysk i S-ka).

W tym samym roku ukazała się powieść „Spotkałam kiedyś prawdziwego hipstera” Maryny Miklaszewskiej - powieść z "kluczem", w której fakty przeplatają się z fikcją, a wątek kryminalny - z wątkiem miłosnym. Bohaterka powieści, Nina, podążając tropem marynarki od Armaniego, dociera do tajemnic okrutnego świata wielkiej polityki. (wyd. Trio)

"Pogrzebani" Andrzeja Ziemczyńskiego to political fiction o Polsce z 2012 roku po katastrofie smoleńskiej, w której śmierć ponieśli premier Donald Tusk i marszałek Sejmu Bronisław Komorowski oraz szereg innych czołowych polityków Platformy Obywatelskiej. Zdaniem autora "Pogrzebanych", wydarzenia po "alternatywnym Smoleńsku" przebiegłyby bardzo podobnie, jak po rzeczywistym: po okresie szoku i wspólnej żałoby w społeczeństwie doszłoby do głębokich podziałów. (wyd. Czerwone i Czarne, 2012)

Powieść Yaroslava Justa (pseudonim) „Katastrofa smoleńska. Zamach?” z 2014 roku rozpoczyna się w roku 1938, kiedy Tadeusza Gajcego nawiedza profetyczna wizja, że jego matka, akuszerka, przyjmie na świat "dwa filary, które poprowadzą Polskę w nową epokę…”. Faktem jest, że Irena Gajcy, położna, asystowała przy narodzinach braci Kaczyńskich. Spiritus movens katastrofy smoleńskiej okazuje się Aleksander Czernyj-Morozow, „guru i założyciel Zakonu Gwiazdy Wieczornej, czcicieli Wenus i wszelkich przejawów kobiecej emanacji w świecie”, który dąży do rozbicia numerologicznej integralności bliźniaków, by do woli korzystać z ich potencjału i odnaleźć ścieżkę ku Wszechmocy. W tle są takie zjawiska jak korespondencja telepatyczna, autoamputacje, łączenia mediumiczne z madame Bławatską i elektromagnes, za pomocą którego zaburzono lot tupolewa. (wyd. Astrum).

"7:27 do Smoleńska" Marcina Wolskiego to powieść sensacyjna. Jej bohaterem jest Igor Rykow, rosyjski inżynier lotniczy, który dowiaduje się, że jego koledzy z pracy zginęli w niejasnych okolicznościach. Domyśla się, że uciszył ich ktoś, kto nie chce, by świat dowiedział się, że podczas remontu polskiego rządowego samolotu doszło do sabotażu. Podejrzewając, że sam może stać się celem zamachu, Igor postanawia uciec na Zachód. Już w Polsce wpada w poważne kłopoty – zostaje oskarżony o zabójstwo funkcjonariusza ABW, a jego tropem prócz polskiej policji podążają tajemniczy i gotowi na wszystko agenci rosyjskich służb specjalnych. (wyd. Zysk, 2014)

„Ukryty” Bronisława Wildsteina to kryminał, w którym młodszy aspirant Jerzy Tatar próbuje rozwiązać zagadkę makabrycznego potrójnego morderstwa. Zmuszony jest przez to wniknąć w świat warszawskich elit, gdzie karty rozdaje duet Starowinów: ojciec, klasyk literatury i syn, artysta, performer, celebryta oraz Marcin Przybysz, poseł, nękający żałobników pod krzyżem smoleńskim. (Zysk, 2012)

Powieść sensacyjna „Teoria zemsty” Grzegorza Szczerby liczy niemal 900 stron i opowiada o współpracy kapitana Andrzeja Kamińskiego (z ABW) i majora Wladimira Pietrowa (z FSB), których przełożeni postanowili połączyć siły i wyjaśnić katastrofę smoleńską. W tle zyski z polskiego gazu łupkowego i konieczność wyeliminowania polityków, którzy nie pozwalają przejąć nad nim kontroli. (wyd. Nowae Res, 2013)

"Paląc trawę na rykowisku" Agnieszki Urbanowskiej to obraz Polski przed i po Smoleńsku. Gaja, studentka krakowskiej ASP, nawiązuje romans ze swoim wykładowcą, Gustawem Majem – biseksualistą, kosmopolitą i wojującym ateistą, wspomina jednak swoją niespełnioną miłość sprzed lat ze śmiercią papieża w tle. Te dwie historie miłosne przedstawiają portrety dwóch mężczyzn – skrajnie różnych modeli męskości, kultury, stosunku do świata, polskości, wiary i patriotyzmu. A 10 kwietnia 2010 na scenę wkracza historia, która każe Gai zastanowić się nad własną tożsamością. (Wydawnictwo Nowy Świat, 2014)

Rozliczenia z traumą katastrofy smoleńskiej to jeden z tematów "Wiwarium" Jarosława Kamińskiego. Jej bohater - Bruno Winnicki - to publicysta, krytyk polityki prezydenta Kaczyńskiego, który przypadkiem, wbrew planom, nie wsiada do lecącego do Smoleńska tupolewa. Dramat, którego cudem uniknął, zmienia perspektywę, z jakiej Winnicki patrzy na swoje życie i ocenia rzeczywistość. (W.A.B. 2015)