"Potwór bolszewicki" i rowery z fabryki broni. Polska propaganda na plakatach sprzed wojny

1 "Potwór bolszewicki", Autor nieznany, 1920

Archiwum Państwowe w Lublinie może pochwalić się 17 plakatami o tematyce nawiązującej do wojny polsko-bolszewickiej. Większość z nich to bezpośrednia odpowiedź na antypolską propagandę rozpowszechnianą w Związku Sowieckim. Plakat zatytułowany "Potwór bolszewicki" niesie prosty i niepodlegający innej interpretacji przekaz. Anonimowy autor ukazuje tu bolszewika jako dwugłową bestię o ciele konia. Potwór ma twarze Lenina i Trockiego, twórców sowieckiego komunizmu. Dosiada go śmierć. Jego szarżę powstrzymuje polski żołnierz, wbijający bagnet w bok potwora.

"Bolszewik nie jest dla żołnierza polskiego reprezentantem jakiegoś nowego porządku czy raczej nieporządku społecznego, nad tą stroną zjawiska nasz żołnierz mało się zastanawia - bolszewik jest dla niego gorszym gatunkiem człowieka, czymś zbliżonym do małpy" - pisał publicysta Karol Irzykowski w "Ilustrowanym Kurierze Codziennym". "Największą obelgą w wojsku dziś jest nazwać kogoś bolszewikiem. Konie, które nasz samochód wyciągały z piasków nadbużańskich zachęcano batem wśród okrzyków: >>ty cholero bolszewicka!

2 "Pod jego przewodem zbudujemy potężną Polskę", Stefan Norblin, 1930

Jednymi z ciekawszych prac, jakie wzbogacają album wydany przez lubelskie archiwum, są reprodukcje plakatów zaprojektowanych przez Stefana Norblina. Zakorzenione w stylistyce Młodej Polski, z elementami art deco, rozpoznawalne zwłaszcza po kontrastach barwnych i płaszczyznach żywych kolorów.

Album zawiera trzy plakaty Norblina, w tym jeden ze słynniejszych, zachęcający do głosowania na stronnictwo Piłsudskiego.

3 "Pożyczka Odrodzenia Polski", Felicjan Szczęsny-Kowarski, 1920

To jeden z artystów, którzy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości aktywnie włączyli się w nurt propagandowy. Początkowo prowadził w Toruniu Zakład Graficzny "Sztuka", od 1923 roku już jako profesor akademicki wykładał w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Był jednak także mocno związany z warszawską ASP, gdzie nauczał od 1929 roku. Plakat Szczęsnego-Kowarskiego znajdujący się w zbiorach lubelskiego archiwum miał zachęcać Polaków do zakupu Pożyczki Odrodzenia Polski, czyli wsparcia niezbyt jeszcze stabilnej gospodarki państwa.

4 "Spirytus skażony. Trucizna. Picie denaturatu powoduje śmierć", Henryk Nowina-Czerny, 1930

Plakat zaangażowany społecznie, jako jedna z metod edukowania społeczeństwa, musiał nieść ze sobą prosty i jasny przekaz. Hasło powinno być chwytliwe, nie pozostawiające wątpliwości i - na co dziś często nie zwraca się uwagi, analizując przedwojenną propagandę - łatwe do przeczytania.

Jak zauważają autorzy albumu, przytaczając wyniki spisu ludności przeprowadzonego w 1921 roku, około 33 proc. obywateli polskich powyżej 10. roku życia było analfabetami.

5 "Cukier krzepi!", Kamil Mackiewicz, 1931

Słynne hasło wymyślone przez Melchiora Wańkowicza to element rozpoznawczy kampanii mającej na celu przekonać społeczeństwo, że cukier pozytywnie wpływa na siłę i sprawność fizyczną. na innym z plakatów poświęconych tej akcji zawarto interesującą informację, że cukier kupiony za 1 złoty dostarcza organizmowi tyle kalorii, co słonina za 2 złote, masło za 3 złote czy mięso za 4 złote.

6 "Rolnicy! Popierajcie! Powszechną Wystawę Krajową", Stefan Norblin, 1929

Postacie rolników zaczęły pojawiać się na plakatach częściej, kiedy sytuacja gospodarcza Polski zaczęła ulegać poprawie. Artyści zaczęli tworzyć plakaty promujące rolnictwo, handel oraz krajowy przemysł. Stefan Norblin stworzył nawet reklamę saletry chilijskiej oraz kainitu, czyli nawozów sztucznych. "Kainit daje bogate plony!" - takie hasło widnieje na plakacie przedstawiającym dwóch szczęśliwych rolników. W albumie "Polski plakat propagandowy dwudziestolecia międzywojennego" można znaleźć również równie interesujący graficznie plakat Stefan Norblina reklamujący wystawę krajową w Poznaniu.

7 "Polacy na morze!", Bolesław Surałło, 1930

Nie każdy wie, że autorowi tego plakatu, zachęcającego Polaków do rozwijania i wspierania rodzimego handlu morskiego, zawdzięczamy ocalenie w czasie wojny "Bitwy pod Grunwaldem". Bolesław Surałło oraz wiceprezes galerii Zachęta, Stanisław Ejsmond, przewieźli zwinięty obraz furmanką, z Muzeum Narodowego w Warszawie do Lublina. Tam obaj zginęli...

8 "Międzynarodowy Targ w Poznaniu", Bronisław Kazimierz Bartel, 1925

9 "Otwock. Uzdrowisko. Stacja leśna klimatyczna", Autor nieznany

Jeden z plakatów zachęcających do spędzania urlopu w krajowych uzdrowiskach. Wielu osobom może dziś wydawać się dziwne, że podwarszawski Otwock uznawany był za stację klimatyczną i leśne uzdrowisko. Przed wojną jednak tak właśnie było - wyjeżdżało się do Otwocka na wakacje...

10 "Cukier krzepi", Michał Bylina, 1931

Plakat z serii publikowanej w najsłynniejszej kampanii reklamowej w przedwojennej Polsce. Wymyślone przez Melchiora Wańkowicza hasło "Cukier krzepi" przeszło do świadomości masowej i stosowane jest po dziś. Album wydany przez archiwum w Lublinie zawiera szereg plakatów zaprojektowanych specjalnie na potrzeby tej kampanii.

11 "Książka w życiu kobiety decyduje o jej powodzeniu", Edmund Bartłomiejczyk, 1925

12 "Chargeurs Reunis. Francuskie Towarzystwo Okrętowe", Autor nieznany

13 "Pocztowa Kasa Oszczędności. Oszczędzający podobny jest do siewcy. Dziś sieje, jutro zbiera", Autor nieznany

14 "Polski rower na polskie drogi", Lech Jan Włodarczyk, 1928

Strzelający z łuku stojący na górskim szczycie Janosik obok roweru wyprodukowanego przez Fabrykę Broni w Radomiu to dość śmiały pomysł jak na reklamę. Ale dzięki świetnemu projektowi przygotowanemu przez Leona Jana Włodarczyka plakat zapada w pamięć.

15 "Najwierniejszy przyjaciel to dobra książka", Autor nieznany, lata 30.

Takie plakaty przydałyby się przede wszystkim dziś. Może pomogłyby poprawić fatalne wskaźniki czytelnictwa wśród Polaków. Przed wojną pełniły jeszcze jedną ważną funkcję - były bronią na froncie walki z analfabetyzmem...

Wśród plakatów o tematyce kulturalnej zaprezentowanych w albumie znajduje się również plakat autorstwa Edmunda Bartłomiejczyka z 1925 roku, promujący czytelnictwo wśród kobiet słowami, które dziś brzmią nieco humorystycznie, choć dają do myślenia: "Książka w życiu kobiety decyduje o jej powodzeniu"

16 "V Międzynarodowe Targi Wschodnie we Lwowie", Władysław Skoczylas, 1925

"Sztuka dzisiaj wygnana ze świątyń wdarła się na ulicę, do biura, do tramwaju, do dziennika, słowem wszędzie, gdzie żyje i pracuje współczesny człowiek" - entuzjazmował się Władysław Skoczylas, wykładowca warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych i autor wielu plakatów użytkowych, w tym właśnie plakatu zachęcającego do wzięcia udziału w targach we Lwowie. Jak dodawał Skoczylas, dzięki pomocy państwa artyści wzbogacali swoją sztuką "druki oficjalne, banknoty, znaczki pocztowe, papiery wartościowe, plakaty propagandowe, godła, plakaty ruchu turystycznego itp."...

17 Spośród plakatów o tematyce społecznej zaprezentowanych w albumie wydanym przez lubelskie archiwum wyróżnia się umieszczony na okładce modernistyczny obraz autorstwa Henryka Nowiny-Czernego z wizerunkiem kostuchy, przestrzegający przed piciem zanieczyszczonego alkoholu.

Autorką albumu jest historyk sztuki Monika Schmeichel-Zarzeczna.

Publikacja jest trzecią z serii wydawniczej Ikonoteka Lubelska, wydawanej przez lubelskie archiwum państwowe. Poprzednie zawierały plany architektoniczne Bohdana Kelles-Krauzego z lat 1921-1945 oraz fotografie obrazujące skutki niemieckiego bombardowania Lublina z 9 września 1939 roku.